با تشکر از خانم فرح دوستدار برای ارسال این مقاله (منتشر شده در مجلّۀ پیام بهائی شمارۀ 458، ژانویۀ 2018؛ 174 بدیع)

ارتباطات اینترنتی و مسئولیت اخلاقی افراد

فرح دوستدار

در دنیای کنونی سریع ترین و آسان ترین وسیله ارتباط و تبادل افکار واخبار شبکه های اینترنتی اند. صنعت اینترنت به مهم ترین عرصه تاثیرگذار در صحنه جهان تبدیل گشته و کمتر زمینه اجتماعی و روابط فردی را می توان یافت که متاثر از آن نباشد. این تحول از سوئی فاصله ها را از میان برداشته، انسان ها را در سراسر گیتی بهم مرتبط ساخته و امکان تحقق وعده حضرت بهاءُالله در زمینه وحدت نوع بشر و وابستگی ملت ها را تسریع بخشیده، از سوی دیگر راه را جهت سوء استفاده های غیر قانونی و غیر اخلاقی، کلاه برداری، استثمار، سلطه جوئی، شایعه پردازی و انتشار سریع اخبار دروغین هموار ساخته. از اینرو نیاز به اصول اخلاقی نوین و وضع قوانین جدید در همه زمینه ها احساس می شود. تکیه این مقاله به لزوم شناخت و اجرای اصول اخلاقیست که همگام با تحول جهانی شدن و بسط شبکه های اینترنتی می تواند روابط افراد را نظم بخشیده و به مرحله والاتری از کرامت انسانی سوق دهد. با توجه به پیامد های منفی و مشکلات ناشی از رواج اینترنت مسئولیت وجدانی افراد بهائی نیز در زمینه پخش اخبار و نحوه ارتباط با دیگران بصورت جدیدی مطرح می گردد. بر این اساس در بخش آخر مقاله با الهام از آثار بهائی فهرستی از اصول اخلاقی ارائه می گردد که می تواند راهنمائی پیشگیری از مشکلات در فضای مجازی باشد.

تاریخچۀ خبر رسانی

تحولات شگرف رسانه ای در دو قرن گذشته ازروزنامه تا تلگراف، رادیو، تلویزیون و اینترنت که فاصله های زمانی و مکانی را از میان برداشته اند باید اذعان کرد که آخرین آن یعنی اینترنت بیش از همه زندگی انسان را دگرگون ساخته بنحوی که عواقب مثبت و منفی آن سرنوشت افراد، ملت ها و جهان را تحت تأثیر قرار داده است.

بشر ابتدائی تنها وسیله خبرگیری که در اختیار داشت دیدار و گفتگوی رودررو بود. اولین سیستم معتبرارسال خبر را هخامنشیان با احداث چاپارخانه ها ایجاد کردند. امرای هخامنشی بوسیله چاپار های اسب سوار نامه و دستورهای دولتی را از مرکز به ایالات و برعکس انتقال می‌دادند. هرودت اولین تاریخ نگار یونانی که آثارش باقی مانده به این نو آوری هخامنشیان اشاره می کند و می نویسد: به تعداد روزهایی که کل سفر به طول می‌انجامد، در چاپارخانه ها اسبان و مردانی در طول مسیر ایستاده‌اند، هر اسب و مردی مسیری یک روزه را می‌پیماید و هیچ‌چیز آنها را از حرکت بازنمی‌دارد.١ این روش را بعد ها مصریان و رومی ها نیز بکار گرفتند.

پس از انقلاب صنعتی با اختراع ماشین بخار و استفاده آن در کشتیرانی و احداث راه آهن در دهه های اول قرن نوزده میلادی رساندن نامه و خبر بنحو سریعتری ممکن گردید. روزنامه بعنوان نشریه چاپی در نسخه های متعدد که بطور منظم در فاصله زمانی معینی انتشار می یابد قدیمی ترین رسانه و در عین حال از پدیده های عصر جدید پس از اختراع ماشین چاپ است. طبق اسناد نسبتا جدیدی که بدست آمده اولین روزنامه با تیراژ دوازده عدد در سپتامبر١٦٠٦ در شهر استراسبورگ که در آن زمان در خاک آلمان قرار داشت به چاپ رسید. این روزنامه تحت عنوان گزارشی از مهمترین و قابل توجه ترین وقایع بوسیله یوهان کارولوس آلمانی منتشر شد. اولین روزنامه چاپی ایران در ماه مه ١٨٣٧ در دوران محمد شاه قاجار بوسیله میرزا صالح شیرازی تحت عنوان "کاغذ اخبار" که ترجمه لغت Newspaper است منتشر شد. ناشر آن که از دومین گروه جوانانی بود که در زمان فتحعلی شاه جهت تحصیل علوم جدید به انگلستان فرستاده شده بودند فن چاپ را با خود به ارمغان آورد.

جهش بزرگ در زمینه خبر رسانی سریع اختراع تلگراف بود. مخترع تلگراف ساموئل مورس اولین بار در تاریخ ٢٤ ماه می سال ١٨٤٤ دقیقا یکروز پس از اظهار امر حضرت اعلی (٢٣ ماه می سال ١٨٤٤) پیامی را از واشنگتن به بالتیمور انتقال داد. متن تلگراف جمله ای از انجیل بود: "خداوند چه چیزی ایجاد کرد"٢ جهش بعدی اختراع تلفن بود که در مراحل مختلف و بوسیله دانشمندانی در کشورهای مختلف صورت گرفت. اولین مدل ساخته شده تلفن به اسم گراهام بل ثبت گردید و در سال ١٨٧٦ به آزمایش گذاشته شد.

تاریخچه پیدایش تلویزیون از سال ١٨٨٤ آغاز می گردد. هنگامی که یک دانشجوی آلمانی به نام پاول نیپکو (Paul Nipkow) نخستین سیستم الکترومکانیکی تلویزیونی را با توانایی انتقال یک تصویر ثابت اختراع کرد. پس از مراحل تکاملی بوسیله دانشمندان مختلف جان لوگی بِرد (John Logie Baird) دانشمند اسکاتلندی در سال ١٩٢٥ موفق شد تصاویر متحرک سیاه و سفید را در لندن انتقال دهد و یکسال پس از آن تصاویر رنگی را منتقل کرد. اولین فرستنده تلویزیونی برای استفاده عموم از سال ١٩٥٣ سیاه و سفید و از سال ١٩٥٦ رنگی آن بکار افتادند.

تاریخچه اینترنت از سال ١٩٦٩ آغاز می گردد هنگامی که مرکز تحقیقاتی وزارت دفاع امریکا پروژه ای را به اجرا در آورد که بتواند برای استفاده بهتر از دستگاه های محاسبه ای بزرگ مراکز تحقیقاتی دانشگاه ها آنها را بوسیله سیستمی بهم ارتباط دهد. چنین گفته می شود که انگیزه اصلی این پروژه در دوران جنگ سرد ایجاد گردید به این منظور که چنانچه جنگ اتمی بین دو ابر قدرت در گیر شود طریقه ای برای ارتباط سریع اطلاعات در سیستم نظامی ایالت متحده امریکا وجود داشته باشد. این تحقیقات مراحل مختلفی را یپموده و از سال ١٩٨٤ ارتباط اینترنتی در سراسر دنیا ممکن گردید. با امکان طرح و انتقال ارزانقیمت تصاویر و متون از سال ١٩٩٣ استفاده از اینترنت همگانی شد. امروزه در تمام بخش های اجتماعی، اقتصادی، تحقیقاتی و زندگی فردی اینترنت و فضاهای مجازی وسیله ای اساسی و غیر قابل اجتناب محسوب می شود. ورود بیشتر اینترنت در زمینه های مختلف دائما در حال پیشرفت و تحول است. متخصصین بر این عقیده اند که بشر تاکنون هرگز در چنین موقعیت حساسی از تحولات دگرگون کننده صنعتی توأم با امکانات و خطرات بسیار قرار نگرفته بوده. از اینرو آگاهی رسانی در مورد نحوه استفاده از اینترنت و خطرات ناشی از آن در دستور کار دولت ها و مراجع مسئول قرار گرفته است.

دهکدۀ جهانی و نیاز به اخلاقیاتی عالمگیر

نظریه وابستگی ملل جهان بیکدیگر و لزوم اتحاد و از میان برداشتن جنگ بعنوان راه حل اختلافات سیاسی در ادبیات فلسفی سابقه ای طولانی دارد. مهمترین جهش فکری در دوران روشنگری و بوسیله فیلسوف مشهور آلمانی امانوئل کانت ( ۱۷۲۴-۱۸۰۴) ایجاد گردید. اودر آثارش و خصوصا رساله "بسوی صلح ابدی" طرح سیلسی جهت اتحاد ملل و نظام اداری جهان بصورت یک سیستم فدرال که قادر به از میان برداشتن جنگ باشد را ارائه می دهد. این اثر یکی از منابع الهام بخش مؤسسین سازمان ملل متحد پس از خاتمه جنگ جهانی دوم بود. کانت که مؤسس فلسفه لیبرالیسم آلمان نیز می باشد شاهد آن بود که نظام جهان در حال تغیر است و دیانت مسیحی دیگر قادرنیست اصول اخلاقی که در خور نظام جدیدی باشد را ارائه دهد. در زمینه اخلاق که در فلسفه او نقش محوری دارد فورمول یا عبارتی را ابداع می کند که بتوان اصول اخلاقی را درآن قالب بصورت قوانین همگانی و جهانی در آورد. فورمول او به این عبارت است: بگونه ای رفتار کن که دستورالعمل رفتار تو بتواند قانون عمومی شود. بسیاری از متفکرین پس از کانت به او ایراد گرفتند که فلسفه اخلاق او قالبی تهی و خالی از محتواست. امروزه با پیشرفت روند جهانی شدن و مرتبط شدن تمامی افراد بیکدیگر بوسیله اینترنت بیش از گذشته لزوم قوانین و اخلاقیاتی عالمگیر احساس می گردد.

بی تردید می توان ادعا کرد که اصول و تعالیم آئین بهائی جوابی به نیازهای اخلاقی دنیای مدرن است و خلاء اخلاقی آنرا جبران می کند. مؤسس این آئین از سوئی خطوط اصلی نظام نوین را ترسیم می کند و سپس اخلاقیاتی که لازمه چنین نظامی است را ارائه می دهد. به این دو یعنی نظام آینده جهان و اصول اخلاقی که به آن استحکام می بخشد در زیر اشاره مختصری می رود:

حضرت بهائالله در دوران عکا در دهه های آخر قرن نوزده میلادی هنگامی که دنیا در اوج دوران میلیتاریسم و رقابت های تسلیحاتی بین امپراطوری های بزرگ بود در الواح متعددی به وابستگی ملل جهان بیکدیگرو لزوم روابط دوستانه تأکید می فرمایند. در لوح مقصود می فرمایند: "فی الحقیقه عالَم یک وطن محسوب است و مَنْ عَلَی الاَرضْ اهل آن" (مجموعه الواح بعد از کتاب اقدس صفحه ١٠١) "... آثار نفاق در آفاق موجود و مشهود مع آنکه کل از برای اتحاد و اتفاق خلق شده اند." (همان کتاب صفحه ٩٧)

حضرت عبدالبهاء در مکاتیب و خطابات خود مکررا به تشریح اصل وحدت نوع بشر می پردازند:
"هر چند در قرون ماضيّه اين حقيقت نمايان نبود امّا حال که عصر نورانی است و قرن علم و ترقّی عالم انسانی بعون و عنايت الهی اين مسئله آشکار شد که جمعيّت بشر بهم مرتبطند و جميع از يک عائله و اهل يک وطن و يک کره. عصر وحدت عالم انسانی است و زوال اوهام قرون ماضيه. هر دانشمندی احساس مينمايد که اين قرن وحدت و اتّحاد است و تعصّبات وهميّه رو بزوال. لهذا اميدواريم سوء تفاهم بين ملل بکلّی از ميان بر خيزد تا بدانند که اسّ اساس رحمانی وحدت عالم انسانی است و مقصود اصلی مظاهر الهيّه تربيت عالم بشری." (پیام ملکوت، صفحۀ ٥١)

دوران حیات حضرت بهاءُالله مقارن بود با پیشرفت های انقلاب صنعتی که از قرن هفدهم میلادی با مکانیزه شدن صنایع نساجی در انگلستان آغاز گشته و در اواخر قرن نوزده وارد مرحله دوم خود شده بود یعنی ایجاد صنایع فولاد وفنّ آوری (تکنولوژی) و تجهیز کارخانجات با برق و تولید انبوه محصولات. برخلاف بسیاری از ایرانیان صاحبنظر در آنزمان و خصوصا طبقه روحانیون اسلام که صنایع غرب را محکوم کرده و آنرا مذموم و خلاف شرع می دانستند حضرت بهاءُالله صنعت و هنرهای غرب را تمجید می نمایند: "امروز آفتاب صنعت از افق آسمان غرب نمودار و نهر هنر از بحر آن جهت جاری باید بانصاف تکلم نمود و قدر نعمت را دانست..." (مجموعه الواح بعد از کتاب اقدس صفحه ٢٠) در ادامۀ همین بیان و پس از تمجید از صنایع غرب به کاستی های اخلاقی در جهان که بر خلاف پیشرفت صنعتی قوس نزولی را می پیمود اشاره می نمایند: "... این ایام راستی و صدق تحتِ مَخالبِ کِذب مُبتلی و عدل به سیاطِ ظلم مُعَذَّب. دُخانِ فساد جهان را اخذ نموده... از حق می طلبم مَظاهرِ قدرت خود را تأیید فرماید بر آنچه سبب اصلاح عالم و راحتِ اُمَم است" (همان کتاب، صفحۀ ٢١-٢٠)

در امتداد این بیانات حضرت عبدالبهاء دو جریان عظیم یعنی پیشرفت های مادی از سوئی و ارتقاء مَدَنیّتِ معنوی که هدف محوری نظام بهائیست را تشریح می فرمایند:

"ای اهل ملکوت ابهی! دو ندای فلاح و نجاح از اوج سعادت عالم انسانی بلند است خفتگان بيدار کند کوران بينا نمايد غافلان هوشيار فرمايد کران شنوا نمايد گنگان گويا کند مرده‌گان زنده نمايد يکی ندای مدنيّت و ترقّيات عالم طبيعت است که تعلّق بجهان ناسوت دارد و مروّج اساس ترقّيات جسمانيّه و مربّی کمالات صوری نوع انسانست و آن قوانين و نظامات و علوم و معارف ما به التّرقی عالم بشر است که منبعث از افکار عاليه و نتائج عقول سليمه است که بهمّت حکما و فضلای سلف و خلف در عرصه وجود جلوه نموده است و مروّج و قوّه نافذه آن حکومت عادله است و ندای ديگر ندای جانفزای الهيست و تعاليم مقدّسهء روحانی که کافل عزّت ابدی و سعادت سرمدی و نورانيّت عالم انسانی و ظهور سنوحات رحمانيّه در عالم بشری و حيات جاودانيست و اسّ اساس آن تعاليم و وصايای ربّانی و نصايح و انجذابات وجدانيست که تعلّق بعالم اخلاق دارد و مانند سراج مشکاة و زجاج حقائق انسانيّه را روشن و منوّر فرمايد و قوّه نافذه اش کلمة اللّه است" (منتخباتی از مکاتیب حضرت عبدالبهاء، جلد ١ صفحۀ ٢٧٣-٢٧٢)

در این لوح حضرت عبدالبهاء بتفصیل شرح می دهند که تا ترقّيات مدنی و صنعتی همگام با کمالات روحانی و صفات اخلاق نگردد ثمر و نتيجه نبخشد و سعادت عالم انسانی که مقصود اصلی است حاصل نشود. پیشرفت های مادی و صنعتی گرچه از جهتی موجب رفاه وسعادت بشر می گردد ولی از جهات ديگر خطرهای عظيم و مصائب و بلایای شديدی را در بر دارد. پس از شرح جنبه مثبت ترقیات مادی یعنی اختراعات و اکتشافات و وسائلی که موجب تسهیل سیر و سفر و کسب معارف و غیره گشته به شرح جنبه های منفی آن می پردازند:

"... و چون نظر در اختراعات آلات هلاک جهنّمی و ايجاد قوای هادمه و اکتشاف ادوات ناريّه که قاطع ريشه حيات است نمائی واضح و مشهود گردد که مدنيّت با توحّش توأم و همعنانست مگر آنکه مدنيّت جسمانيّه مؤيّد به هدايت ربّانيّه و سنوحات رحمانيّه و اخلاق الهيّه گردد و منضم بشئونات روحانی و کمالات ملکوتی و فيوضات لاهوتی شود..." (همان کتاب صفحه ٢٧٣)

این مسئله یعنی لزوم همعنان بودن پیشرفت های صنعتی با پیشبرد اخلاقیات در زمینه اینترنت و شبکه های اجتماعی که دائما در حال گسترش است نیز صادق است.

رسانه های جدید در آثار و در مسیر تاریخ دیانت بهائی

در نیم قرن اول تاریخ آئین بهائی مبادله اخبار از طریق زائرینی بود که به اراضی مقدسه می آمدند و نامه واخبار را به همرام آورده و جواب مراسلات و همچنین الواح نازله را به بهائیان سایر ممالک می رسانیدند. در سال ١٩٠٨ میلادی بهائیان نیویورک نشریه ماهانه ای تحت عنوان بولتن بهائی را منتشر کردند پس از هشت شماره این نشریه متوقف شد و با مشورت با انجمن شور نیویورک که پیش درآمد محفل محلی بود و بهائیان شیکاگو از سال ١٩١٠ نشریه "نجم باختر" بعنوان نشریه خبری بهائی شروع بکار کرد.

حضرت بهاءُالله در لوحِ طِرازاتْ صنعت و فن روزنامه نگاری را یکی از عجایب زمان تلقی کرده و مورد تمجید قرار می دهند:
"طِرازِ ششم: دانائی از نعمت های بزرگ الهی است تحصيل آن بر کلّ لازم اين صنايع مشهوده و اسباب موجوده از نتايج علم و حکمت اوست که از قلمِ اَعلی [قلمِ حضرت بهاءُالله] در زُبُر و اَلواح نازل شده. قلمِ اعلی آن قلمی است که لئالیِ حکمت و بيان و صنايع امکان از خزانۀ او ظاهر و هويدا امروز اسرارِ ارض اَمامِ اَبصار موجود و مشهود و اوراق اخبارْ طَيّارْ. روزنامه فی الحقيقه مِرآتِ جهان است اعمال و افعال احزاب مختلفه را می نمايد؛ هم می نمايد و هم می شنواند. مِرآتی است که صاحبِ سمع و بصر و لسانست ظهوريست عجيب و امريست بزرگ." (مجموعه الواح بعد از کتاب اقدس صفحه ٢١)

در ادامه حضرت بهاءُالله شرایط و الزامات اخلاقی روزنامه نگار را عنوان کرده و به خطرهای آن که در آن زمان متوجه شخص ایشان نیز گردیده بود اشاره می فرمایند:

"ولکن نگارنده را سزاوار آنکه از غرض نفس و هوی مقدّس باشد و بطراز عدل و انصاف مزيّن و در امور بقدر مقدور تفحّص نمايد تا بر حقيقت آن آگاه شود و بنگارد در امر اين مظلوم آنچه ذکر نموده‌اند اکثری از راستی محروم بوده گفتار نيک و صدق در بلندی مقام و شأن مانند آفتابست که از افق سماء دانش اشراق نموده امواج اين بحر امام وجوه عالم پيدا و آثار قلم حکمت و بيان هويدا در صحيفۀ اخبار نوشته‌اند اين عبد از ارضِ طا [طهران] فرار نموده به عراقِ عَرَب رفته. سُبحانَ الله! اين مظلوم در آنی خود را پنهان ننموده لازالْ اَمامِ وُجوهْ قائم و موجود..."

حضرت عبدُالبهاء نیز در آثار خود اهمّیّت روزنامه را عنوان کرده و به بیانات حضرت بهاءُالله در مورد آن اشاره می کنند (مکاتيب جلد سوم صفحه ٤٣٣ ). در سفرهای مبارک به ممالک غرب در بسیاری از نقاط روزنامه نگاران به ملاقات مرکز میثاق آمده و مصاحبه ها و مطالب ایشان را در روزنامه های خود انعکاس می دادند. این مقالات موجب سرورِ هیکلِ مبارک می شد و همراهانشان آنها را به جوامع شرقی نیز می فرستادند تا از وسعت انتشار امر مطلع گردند. (بدایع الآثار جلد ١ صفحه ١٤٨)

در دوران ولایت حضرت ولیِّ اَمرُالله [شوقی افندی] در فاصله بین دو جنگ جهانی اوّل و دوّم رفته رفته فرستنده های رادیوئی تأسیس گردید. در توقیعاتِ ولیِّ اَمر توصیه های فراوانی در مورد استفاده از روزنامه و رادیو و تهیّه برنامه های رادیوئی جهت نشرِ اَمرُالله [دین بهائی] موجود است. بخشی از این توصیه ها بوسیله مرکز تحقیقات آثارِ امری بیتُ العَدلِ اَعظم جمع آوری و منتشر گشته و در اینترنت نیز قابل دسترسی است. ٣ در توقیع "حِصنِ حَصینِ شریعتُ الله" که خطاب به بهائیان آمریکاست توصیه های متعددی در مورد استفاده از رادیو و مطبوعات آورده اند. در بخشی که از ضرورت مقابله با احتياجات زمان حاضر را شرح می دهند می نویسند:

"همزمان با اقداماتی که جهت تحکيم بنيان نظم اداری و توسعه اساسش بعمل ميآيد بايد از طرف نمايندگان منتخب عموم جامعه به معاضدت لجنه‌های روابط عمومی، وحدت نژادی، مجالس عمومی، تعليم و تربيت بصری و دفتر ناطقين دانشگاهی و راديو نيز جهد بليغ شود تا اقداماتی که تا بحال از راه مطبوعات و راديو برای اعلان حقايق امريّه بعموم صورت گرفته تقويت گردد و تماس و ارتباط نزديکتری با پيشوايان افکار عمومی و دانشکده‌ها و دانشگاهها و مديران جرائد و مجلّات برقرار شود و دائره اعلانات و تبليغات ملّی توسعه يابد و تماس و اتّصال امر با هفتصد و پنجاه روزنامه و مجلّه و نشريّات بازرگانی حفظ شود و برنامه‌های روابط عمومی اتّساع يابد و حشر و معاشرت با سازمانهای مختلفه و سران و نمايندگان ملل متّحد و سازمانهای مشابه بدون قبول عضويّت در آنها و آلودگی به امور سياسی تشويق و تحريض گردد تا بدين وسيله از جهتی نوايا و مقاصد ساميه امر الله گوشزد عموم شود و از جهت ديگر راه برای اقبال عدّه‌ای از نفوس برگزيده لايق و مستعدّ به امر مبارک هموار گشته، صفوف حاميان فعّال و مخلص آن تقويت گردد." (حصن حصین شریعت الله صفحه ١١)

فرستنده های تلویزیونی پس از جنگ جهانی دوم در دهه آخر حیات حضرت ولی امرالله یعنی در سالهای پنجاه قرن بیستم رفته رفته در کشورهای صنعتی احداث گردید ولی بینندگان آن بسیار معدود بود. از اینرو اشاره ای به آن در آثارشان دیده نمی شود. در یکی از توقیعات خطاب به جامعه بهائیان ایالات متحده امریکا که در مجموعه ای تحت عنوان "نظم جهانی بهائی" به چاپ رسیده در شرح جامعه متحد جهانی آینده که در آن تمام ملل و نژادها و اديان و طبقات باید متّحد گردند در زمینه تشریح الزامات آن به يک دستگاه ارتباطات و مخابرات بين المللی اشاره می کنند که با سرعتی حيرت انگيز و نظم و ترتيبی کامل به کار افتاده و جميع کره زمين را در بر گيرد. این مطلب را می توان اشاره ای به اختراع اینترنت و فضای مجازی دانست که در آن زمان هیچگونه نشانه ای از آن وجود نداشته و تصورش نیز غیر ممکن بود. حضرت ولیّ اَمرُالله چنین می نویسند:

"اين جامعه متّحد جهانی تا جائيکه ميتوان تصوّرش را نمود بايد دارای يک هيئت مقنّنه باشد که اعضايش به منزله امنای تمام نوع انسان بالمآل جميع منابع ملل آن جامعه جهانی را در اختيار خود گيرد و قوانينی را وضع کند که برای تنظيم حيات و رفع حاجات و ترميم روابط جميع ملل و اقوام لازم و واجب است. در چنان جامعه ای يک هيئت مجريّه به پشتيبانی يک نيروی پليس بين المللی مصوّبات هيئت مقنّنه را اجراء کند. به تنفيذ قوانينش پردازد و وحدت اصليّه تمام جامعه جهانی را حفاظت نمايد. و نيز يک محکمه جهانی تشکيل شود که تمام دعاوی حاصله بين عناصر مرکّبه اين نظام جهانی را داوری کند و حکم نهائی و لازم الاجرايش را صادر نمايد. يک دستگاه ارتباطات و مخابرات بين المللی بوجود آيد که با سرعتی حيرت انگيز و نظم و ترتيبی کامل به کار افتد و جميع کره زمين را در بر گيرد و از جميع موانع و قيود ملّی آزاد باشد. يک پايتخت بين المللی به منزله کانون و مرکز اعصاب مدنيّت جهانی تعيين شود که کانونی برای تمرکز و توجّه قوای وحدت بخش حيات باشد و از آن انوار نيرو بخش و جان افزايش به جميع جهات ساطع گردد. يک زبان بين المللی ابداع شود و..." (نظم جهانی بهائی، صفحۀ ١٧٠)

مشکلات ناشی از رواج شبکه های مجازی و ارتباطات اینترنتی

مانند هر وسیله و ابزاردیگری اینترنت نیز می تواند هم سودمند باشد و هم در عین حال مورد سوء استفاده قرار گیرد، بسته به آنکه چه افراد و یا گروه هائی آنرا بخدمت گیرند. بنا به فرموده حضرت عبدالبهاء اختراعات و اکتشافات و بطور کلی مدنیت چنانچه با اصول اخلاقی همگام نباشد منجر به توحّش می گردد. اینترنت و شبکه های مجازی با وجود مزایای بسیار در تسهیل و سرعت بخشیدن به اعمال جنائی، تولید تسلیحات جنگی، سرقت های کلان، اعمال تروریستی، تجارت انسان، هک کردن و پخش ویروس های اینترنتی و غیره نقش مهمی داشته و اعمال جنائی را در سطح جهانی توسعه می دهد.

در سطح غیر جنائی مشکلات ناشی از بسط ارتباطات اینترنتی را می توان به دو دسته تقسیم کرد : ١- مشکلاتی که می تواند برای شخص مصرف کننده ایجاد گردد ٢- صدماتی که کاربران از طریق اینترنت به افراد دیگر یا اجتماع وارد می سازند.

١- صدمات فردی:

کار کردن بیش از حدّ با اینترنت موجب انزوای فرد و کاهش روابط انسانی او می گردد. خصوصاً در مورد نوجوانان و جوانان استفاده بیش از حدّ لازم و کنترل نشده از اینترنت و سرگرمی ها و بازی های اینترنتی می تواند به رشد و تکامل آنها لطمه وارد سازد.

- در سالهای اخیر مسئله اعتیاد به اینترنت خصوصا بازی های اینترنتی یکی از مشکلاتیست که روانشناسان پیشگیری از آنرا به خانواده ها توصیه می کنند زیرا ترک آن مانند سایر اعتیادها مشکل و اکثرا نیاز به کمک های روانشناسی دارد. کتاب های گوناگونی نیز در این زمینه انتشار یافته از جمله کتابی تحت عنوان "اختلالات اینترنتی" (iDisorder) نوشته دکتر لاری روزن (Dr. Larry Rosen) استاد سابق روانشناسی در دانشگاه کالیفرنیا. او نشان می دهد که چگونه می تواند فکر ما بوسیله تکنولوژی قبضه شود و به چه طریقی می توان از آن رهائی یافت.

- استفاده نسنجیده از اطلاعات درون اینترنت می تواند نیروی تفکر را تقلیل دهد. اینترنت برای دانش آموزان و دانشجویان این امکان را فراهم ساخته که اطلاعات یا نتیجه تحقیقات را بدون هیچگونه تحقیق و تعمقی کپی کرده و بنام خود تحویل دهند. این مسئله نه تنها قوه تفکر را بکار وانمی دارد بلکه در تکامل حس مسئولیت پذیری نیز خدشه وارد می سازد.

- رواج هرزه نگاری (pornography) امروزه همه گونه تصاویر و فیلم های منحرف کننده می تواند بوسیله اینترنت در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گیرد و در رشد و تکامل آنان خدشه وارد سازد. ازاین رو به والدین توصیه می شود تدابیر لازم را بکار برده و آسیب های احتمالی را پیشگیری کنند.

٢- صدمات اجتماعی

از آنجا که اینترنت در حال حاظر فضای آزاد و بی قید و بندی است کاربران می توانند براحتی به حیثیت و شهرت افراد دیگر لطمه وارد سازند. این خسارتها با وجود آنکه در ردیف اعمال غیر قانونی و جنائی محسوب نمی شوند ولی از جنبه غیر اخلاقی بودن آن در خور بررسی و گفتگو است. در این زمینه اینترنت امکانات وسیعی را در اختیار متخلفین می گذارد:

از جمله پخش سریع اخبار دروغین (fake news)، عدم حجب و حیا و بکار بردن الفاظ نابجا به دلیل امکان ناشناس ماندن، تخریب شخصیت و شهرت افراد با اشاعه اطلاعات نادرست در مورد آنها. اطلاعات سطحی و غلط وارد سیستم کردن ودر نتیجه ایجاد عدم اعتماد نسبت به صحت محتوای اینترنتی، جعل کردن تصاویر و ویدیو ها و منحرف کردن افکار بینندگان، انتشار تهمت و افترا، تبدیل روابط انسانی به روابط خشک و بیروح ماشینی. پخش ویروس های اینترنتی و تخریب دستگاه و سیستم شخصی گیرنده.

در جوامع آزاد و کثرت گرا (پلورالیسم) تنها نیروی نظم و کنترل قانون است. در این جوامع بعلت نبود توافق جمعی در مسائل اخلاقی تشخیص آنکه چه عملی اخلاقی و کدام رفتار غیر اخلاقیست بسیار مشکل و مسئله ای کاملا نسبی است.

آرمان و ایده آل نظام بهائی همان گونه که حضرت عبدُالبهاء تشریح می فرمایند تلفیق و همگام ساختن آزادی و کثرت عقائد و آراء با اصول اخلاقی و کرامت انسانیست. خطوط اصلی این نظام در آثار الهی ترسیم گردیده. در زمینه عملی و زندگی روزمره اجرای این اصول چالش بزرگی برای هر شخص مؤمن است. با توجّه به ضعف های بشری تا رسیدن به مقصود نهائی آنگونه که در آثار بهائی عنوان می شود راه درازی در پیش است. بطور مختصر مشکلات زیر امروزه مورد بحث مسئولان حکومتی و روانشناسان است:

از آنجا که در فضای مجازی افراد می تواند کاملا بطور ناشناس و با اسامی مستعار فعال باشند یکی از مشکلات اساسی خصوصا در موارد هک کردن اطلاعات یا ضربه زدن های اینترنتی که می تواند خسارت های کلان وارد سازد اینست که مقصر واقعی را بسختی می توان شناسائی کرد. تا کنون شناخت چنین افرادی مستلزم تجهیزاتیست که تنها سیستم های کلان امنیتی در سطوح بالای مملکتی در اختیار دارند.

- در اینترنت اطلاعات ناقص و احتمالا اشتباه نیز موجود و هرکس می تواند براحتی مطلب خود را بدون در نظر گرفتن عواقب آن وارد سیستم کند. تا کنون مرجعی که این اطلاعات را بررسی کند و اطلاعات با ارزش و صحیح را از مطالب سطحی و غیر تخصصی تمیز دهد بوجود نیامده. در سایر زمینه ها مانند پزشکی، تولید دارو و تولید محصولات صنعتی دولت ها بوسیله مؤسّسات مختلفی بر آن نظارت دارند. در برخی از ممالک مانند آلمان احداث وزارتخانه اینترنت مورد بحث و مطالعه قرار گرفته. با در نظر گرفتن این واقعیت که فضای مجازی بدون حد و مرز و جهانیست نظارت بر آن نیز فراتر از مرز های کشوری و جهانی باید باشد.

اصول اخلاقی در فعّالیّت رسانه های اجتماعی

مبادلات اینترنتی بخشی از روابط انسانیت از این رو تمامی الزامات اخلاقی در این فضا نیز صادق است. در فضای اینترنتی هر فردی می تواند افکار و نظرات خود را بطور وسیعی منتشر کند و در نقش خبرنگار و مفسر فعال باشد از اینرو خصوصیات خبرنگاری که حضرت بهاءُالله در لوحِ طِرازاتْ عنوان می کنند و در بالا به آن اشاره رفت در مورد هر کاربر اینترنتی نیز صدق می کند: "... ولکن نگارنده را سزاوار آنکه از غرض نفس و هوی مقدّس باشد و به طِرازِ عدل و انصاف مزيّن و در امور بقدرِ مقدور تفحّص نمايد تا بر حقيقت آن آگاه شود و بنگارد..."

از بیان مختصر فوق می توان در زمینۀ مبادلات و مطالبی که در شبکه های اجتماعی اینترنت گذاشته می شود نیز نتیجه گرفت:

- نویسنده باید بیغرض باشد. شبکه های اجتماعی محل خصومت ها و منازعات شخصی نیست.

- عدل و انصاف از فضائل اخلاقی یک نویسنده است. شرط عدالت بیطرف بودن و یکطرفه قضاوت نکردن است. از نظر قانونی عدالت حکم می کند که بدون آنکه به شخص اجازه دفاع از خود را داده شود نمی توان او را محکوم کرد. مفهوم انصاف بیشتر اخلاقی و وجدانیست. بیان حضرت بهاءُالله در لوحِ اِشراقاتْ نیز تشریح این دو مفهوم است که شخص عادل باید اوّل ببیند و بشنود و سپس قضاوت کند و شخص منصف باید قلب و وجدانش بیدار باشد: "صاحبان عدل و انصاف يعنی نفوسی كه صاحب سمع و بصرند و دارای قلب و فؤاد" (اشراقات و چند لوح دیگر، صفحۀ ١٠٠) به عبارت دیگر عادل بودن یعنی نظر دیگری را قبل از هر قضاوتی شنیدن و مفهوم انصاف با قلب و فؤاد یعنی با احساسات انسانی و اخلاقیات مرتبط است.

در زمینه قضاوت در مورد دیگران می توان توصیه های حضرت عبدُالبهاء را در مواردی که برخی از احبّا [بهائیان] دچار خطائی شده بودند را در مدّ نظر داشت:

"... نفسی نبايد بدون برهان كافی و ظهور نقض وافی متهم شود... نبايد نفسی نفس ديگر را متهم نمايد و سخنی براند و تزييف نمايد و تحقير فرمايد... البته در ميان جمع غفيری نفوس معدودی تقصير حاصل گردد اين را خطا گويند نه بغضا نسيان گويند نه عصيان قصور گويند نه طغيان اگر چنانچه از نفسی خطائی صادر بايد به پردۀ عطا بپوشند و در تنبّه آن كوشند تا خطا بدل به صواب گردد و گناه منتهی به اِنتباه شود. اِنَّ رَبَّکَ لَغَفورٌ رَحيمٌ." (امر و خلق، جلد ٣، صفحۀ ۲۵۲)

- تحقیق و جستجو- قبل از نگاشتن هر مطلبی باید نگارنده از صحّت و واقعیّت آن خبر یا آن مطلب مطمئن باشد. تحقیق و جستجو نویسنده را با حقیقت آشنا کرده و از خطاهای احتمالی محفوظ می دارد.

حکمت و اعتدال در کلام در آثار بهائی توصیه های بسیاری در مورد چگونگی کلام و نرمی بیان عنوان شده. رعایت آنها چه در گفتگوهای حضوری و چه در نوشتار یا ارتباطات اینترنتی بخشی از اخلاق بهائیست. حضرت بهاءُالله در لوحِ مقصود می فرمایند:

"ازبرای هر کلمه روحی است لذا بايد متکلّم ومبيّن ملاحظه نمايند و بوقت و مقام کلمه القاء فرمايند چه که از برای هر کلمه اثری موجود و مشهود ٠ "حضرت موجود می فرمايد " يک کلمه بمثابه نار است و اُخریٰ بمثابه نور و اثر هر دو در عالم ظاهر لذا بايد حکيم دانا در اوّل بکلمه که خاصيّت شير در او باشد تکلّم نمايد تا اطفال روزگار تربيت شوند و بغايت قصوای وجود انسانی که مقام ادراک و بزرگيست فائز گردند." و همچنين می فرمايد: "يک کلمه بمثابه ربيع است و نهال های بستان دانش از او سَرسبز و خرّم و کلمه ديگر مانند سَموم. انتهی. حکيم دانا بايد بکمال مدارا تکلّم فرمايد تا از حلاوت بيانْ کُلّْ بِما يَنبَغیٖ لِلاِنسان [به آنچه که شایستۀ انسان است] فائز شوند." (مجموعه الواح بعد از کتاب اقدس صفحه ١٠٦)

در کلمات مکنونه می فرمایند: "ای رفیق عرشی بد مشنو و بد مبين و خود راذليل مكن و عَويل بَرمَيار يعنی بد مگو تا نشنوی و عيب مردم را بزرگ مدان تا عيب تو بزرگ ننمايد و ذلّت نفسی مپسند تا ذلت تو چهره نگشايد." (ادعيۀ حضرتِ محبوب: صفحۀ ۴۴۹)

از حضرت عبدُالبهاء نیز بیانات بسیاری در این زمینه وجود دارد از جمله: "بيان بايد به مشرب حضّار و اقتضای وقت باشد و حسن عبارات و اعتدال در اداء معانی و کلمات لازم فقط حرف زدن نيست هميشه در عکّا ميرزا محمّد علی بياناتی را که از من می شنيد بِعينِها در مواقع ديگر ذکر می کرد ولی ملتفت نبود که هزاران حِکَم و مَصالح لازمست نه تنها گفتن. (مائدۀ آسمانی، جلد ٥ صفحۀ ۱۷۶)

عدم اعتراض به عقاید دیگران- یکی از احکام کتاب اقدس نهی از اعتراض به دیگران است "لا يَعتَرِضْ اَحَدٌ عَلیٰ اَحَدٍ"، این حکم را می توان دلیل قاطعی بر آزادی بیان در این آئین دانست. درترجمه این حکم عبدالحمید اشراق خاوری در کتاب "تقریرات در باره کتاب مستطاب اقدس" صفحه ١٧٧ چنین می نگارد:

"نصرت امر در اين دوره عبارت است از نصرت به اعمال حسنه، تمام اعمالتان را مطابق دستور حقّ قرار بدهيد. "ثُمَّ بِالحِکمَةِ وَ البَيان"، و سپس در هر اقدامی که می خواهيد بکنيد، بايد رعايت حکمت و بيان را هم بکنيد، يعنی به مقتضای وقت و زمان و اشخاص و مطابق فهم و ادراک نفوس مطلب خود را بيان کنيد. "کَذلِکَ اُمِرتُم فیٖ اَکثَرِ الاَلواح"، اين طور مأمور شده‌ايد در بسياری از الواح از طرف خداوندی که مهربان است و خداوندی که رحمن است بر آنچه من می گويم شاهد است. "لا يَعتَرِضْ اَحَدٌ عَلیٰ اَحَدٍ"، نبايد هيچکس بر کس ديگری اعتراض کند، يعنی اگر کسی مطابق رأی و عقيده خود عملی را انجام داد و اقدام به کاری کرد، نبايد به او اعتراض کرد."

صداقت و راستی در پخش اخبار و مطالب – حکم پرهیز از دروغ که یکی از خصائص اخلاق بهائیست نه تنها در مورد خود شخص سخنگو صادق است بلکه در زمینه قضاوت در مورد دیگران و نقل و انتشار خبرها نیز حائز اهمیت است. حضرت بهاءُالله در لوحِ طِرازات هنگامی که از روزنامه تمجید می کنند در مورد این که چگونه یک ناشر ایرانی با پخش اکاذیب به ایشان تهمت های ناروا وارد ساخته مفصّلا گله می کنند. (مجموعه الواح بعد از کتاب اقدس صفحۀ ٢١)

دوری از تهمت و افترا- در آیۀ نوزده کتاب اقدس حضرت بهاءُالله غیبت و افترا را در یک آیه واحد و همزمان با قتل و زنا نهی می فرمایند:

" قَدْ حُرِّمَ عَلَيکُمُ القَتلُ وَ الزِّنا ثُمَّ الغيبَةُ وَ الاِفتراءُ اِجتَنِبُوا عَمّا نُهيتُم عَنهُ فِی الصَّحائِفِ وَ الاَلواحِ." حرام است بر شما کشتن کسی و حرام است بر شما دست درازی به ناموس کسی و حرام است بر شما غيبت کردن در پشت سر ديگران و حرام است بر شما افتراء، يعنی چيزی که در کسی نيست به او نسبت بدهيد و تهمت بزنيد." (تقریرات دربارۀ کتاب مستطاب اقدس، صفحه ٦٣)

روش بهائیان - حضرت عبدالبها در لوحی در مورد روش بهائی می فرمایند: "ای ثابت بر پيمان، ما نه با حزبی کُلفَتی داريم نه به سائر احزاب اُلفتی؛ مسلک ما سلوک در طريق قويم است و روش بر صراط مستقيم در اين جهان فانی ارتفاع علم وحدت انسانی خواهيم و اتّفاق و اتّحاد و صلح عمومی جوئيم دول و مللی را که از يکديگر بيگانه‌اند به يگانگی خوانيم تا طوائف متباغضه متنافره را متوافقۀ مُتَحابّه کنيم به امور سياسی کاری نداريم مرجع ما اخلاق است نه اجسام مسلک ما ترويج خصائل و فضائل رحمانيّه است که زينت حقيقت انسانيّه است نه بدگوئی و نکته گيری بر احزاب با وجود اين مقاصد عاليه چگونه به امور جزئيه خود را آلوده کنيم و اين بنيان عظيمِ رَصين را بَرهَم زنيم." (مائدۀ آسمانی، جلد ٥، صفحۀ ١٥٦)

یادداشت ها:
1- Herodotus. With an English translation by A.D. Godley, vol. 4, book 8, verse 98, 1930, pp 96-97
٢ - "What hath God wrought?" Taken from the Bible, Numbers 23:23
٣ -Extracts from The Writings Concerning the Use of Radio and Television in Teaching
//bahai-library.com/pdf/compilations/radio_television.pdf