برتری انسان بر حیوان حاصل نیروی عقل و فكر است. استفاده از این نیرو در جستجوی معنا و حقیقت، از نیازها و تكالیف اساسی هر فرد انسانی است. كسی كه از این موهبت الهی استفاده نكند، نزد خداوند از حیوان پست تر است. «انّ شرّ الدواب عند الله الصم البكم الذین لا یعقلون» (1) (به راستی كه بدترین جنبندگان نزد خدا كران و گنگانی هستند كه نمی اندیشند). بنابراین آزادی عقیده از اساسی ترین حقوق بشر است؛ زیرا اگر داشتن عقیده و اظهار آن آزاد نباشد، فكر انسان محدود می شود و امكان رشد و شكوفایی عقل از او سلب می گردد. به همین دلیل نیز در بحث از توسعه انسانی، آزادی عقیده و مذهب جایگاهی محوری دارد و پیشرفت هر جامعه به سوی عدالت، رفاه و صلح، در گروی حفظ این آزادی است.
در ماده 18 اعلامیه جهانی حقوق بشر كه در دسامبر 1948 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد بدون حتی یك رأی مخالف به تصویب رسید، این آزادی تأكید و تعریف شده است :«هر شخصی حق دارد از آزادی اندیشه، وجدان و دین بهره مند شود؛ این حق مستلزم آزادی تغییر دین یا اعتقاد و همچنین آزادی اظهار دین یا اعتقاد، در قالب آموزش دینی، عبادت ها و اجرای آئین ها و مراسم دینی به تنهایی یا به صورت جمعی، به طور خصوص یا عمومی است.»(2)
بعدأ كمیسیون حقوق بشر در شرح این ماده اعلامیه، اجزای اصلی حق آزادی عقیده و مذهب را چنین بیان كرده است: آزادی تغییر دین یا عقیده، عدم اجبار در مسائل دینی، عدم تبعیض بر مبنای اعتقاد دینی .(3) گروههای مختلف، از جمله ماركسیستها، مسیحیان و مسلمانان، در سراسر عالم این آزادی را از حقوق اساسی بشر دانسته اند.(4)
اكنون با این تعاریف، وضعیت آزادی عقیده و مذهب در ایران چگونه است؟ ایران كشوری است كه سابقه تاریخی و فرهنگی درخشان و بی همتایی در حقوق بشر و آزادی عقیده و مذهب دارد. نام كورش كبیر در تاریخ جهان و در كتاب مقدس با مفهوم حقوق بشر در آمیخته است. او یهودیان را از اسارت بابلیان آزاد كرد و به سرزمین خودشان بر گرداند و كمك كرد تا معبد سلیمان را كه آزادی ستیزان تخریب كرده بودند، دوباره بنا كنند. پیروان ادیان گوناگون با آزادی و آرامش در ایران زندگی می كردند.
دیانت رسمی ایران دیانت مقدس اسلام است كه در كتاب آسمانی آن آیات مباركه ذیل و مشابه آن ها، بر آزادی عقیده و مذهب گواهی می دهد: «لا اكراه فی الدین. قد تبین الرشد من الغی»(5) « و قل الحق من ربكم فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلینكر»(6) « قل یا ایها الناس قد جاءكم الحق من ربكم فمن اهتدی فانما یهتدی لنفسه و من ضل فانما یضل علیها و ما انا علیكم بوكیل »(7) « تذكر، انما انت مذكر لست علیهم بمصیر»(8) « ما علی الرسول الا البلاغ»(9) « قل یا ایها الكافرون لا اعبد ما تعبدون و لا انتم عابدون ما اعبد و لا انا عابد ما عبدتم و لا انتم عابدون ما اعبد. لكم دینكم ولی الدین.»(10) « ادع الی سبیل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن»(11)
ادبیات ایران در زمینه حقوق بشر چنان غنی است كه بر سر در سازمان ملل متحد این بیت از یك شاعر ایرانی نقش بسته است: بنی آدم اعضای یكدیگرند كه در آفرینش ز یك گوهرند .
اما افسوس كه با این سوابق درخشان، اكنون بیش از 160 سال است كه پیروان دیانت بهایی ( كه در سال 1260 هجری قمری از ایران بر خاسته است) از حقوق اساسی خود محرومند. از همان آغاز هزاران هزار از آنان به صرف اعتقاد دینی خود كشته شده اند ، به زندان رفته اند، شكنجه شده اند، اموالشان به غارت رفته است، از شهر و دیار خود رانده شده اند و مورد انواع اتهامات واهی عقیدتی، اخلاقی و سیاسی قرار گرفته اند . چه در دوران قاجار، چه در دوران پهلوی و چه در جمهوری اسلامی ایران، این وضع گاهی شدّت گرفته و گاهی تخفیف یافته است؛ اما به هر حال همیشه و به طور پیوسته ادامه داشته است.
اكنون نیز اگر چه تا حدی این فشارها كاهش یافته است ، اما محرومیت بهاییان ( كه بزرگترین اقلیت مذهبی ایرانند ) از حقوق اساسی خود همچنان ادامه دارد. ذیلأ به بعضی از موارد آن اشاره می گردد:
جوانان بهایی بر طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی مورخ 6/12/1369 كه به تأییدمقام رهبری نیز رسیده است؛ به صرف بهایی بودن، از تحصیلات دانشگاهی محرومند.(12)
اموال و منازل بسیاری از بهاییان كه در اوایل انقلاب به دلیل بهایی بودن مصادره شده است، به آنان مسترد نشده است .(13)
تمام بهائیان از ادارات دولتی اخراج شده اند و حتی در مشاغل آزادی مانند جوشكاری نیز برای گرفتن جواز كسب،‌ با مشكلات عدیده مواجهند.(14)
تا سال 78 ازدواج های آنان به ثبت نمی رسید.(15)
مدتی پیش فردی كه عمدأ یك نفر بهایی را به قتل رسانده بود ، به لحاظ اینكه مقتول بهایی و غیر مسلمان بوده است ، در دادگاه نه محكوم به قصاص شد و نه ملزوم به پرداخت دیه .(16)
همین امسال نیز در شهر مشهد بیمه از پرداخت دیه به خانواده ای كه پسرشان در یك تصادف كشته شده بود ، به دلیل بهایی بودن آنان، خودداری كرد.
6- اماكن متبركه و اوقاف بهایی كه در اوایل انقلاب مصادره و بعضأ تخریب شد، نه تنها به جامعه برگردانده نشده است ، بلكه در سال 83 مجددأ دو مكان از اماكن متبركه بهایی تخریب شد .(17)
7- در بعضی از روزنامه های كشور مانند كیهان و جام جم مقالات متعددی پر از انواع اتهامات در مورد دیانت بهایی و جامعه بهایی نوشته می شود ، بدون اینكه به بهاییان امكان پاسخگویی داده شود . ( روزنامه كیهان به تنهایی از 9 تیر تا 3 آذر سال 84، 36 مقاله افترا آمیز درباره بهاییان نوشت.) در رادیو و تلویزیون هم برنامه هایی با همان محتواها دیده می شود.
8- در نامه 29 اكتبر 2005 ( 7 آبان 84) ، رئیس ستاد مشترك نیروهای مسلح، به وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران و نیرورهای انتظامی دستور داده است كه پیروان دیانت بهایی را شناسایی كنند ، تحت نظر بگیرند و به نحوی فوق العاده محرمانه هر گونه اطلاعات را در مورد آنان جمع آوری كنند.(18)
همه این موارد، هم با قوانین ایران و هم با معاهدات بین المللی كه ایران آن ها را امضاء كرده است، مغایرت دارد:
اصل چهاردهم قانون اساسی می گوید : دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت كنند.
اصول متعددی از قانون اساسی حقوق مدنی را برای عموم ایرانیان ، بدون استثناء، مورد تأكید قرار داده است ، از جمله اصول 19 ، 20، 22، 23، 28 تا 35.
در بخشنامه نخست وزیر به كلیه وزارتخانه ها ، سازمان ها ، موسسات دولتی ، نهادهای انقلاب اسلامی ، استانداری های سراسر كشور مورخ 12/11/1367، چنین آمده است : «... با توجه به موافقت ریاست جمهوری ... با افراد جاسوس مطابق قوانین و مقررات برخورد قاطع صورت گیرد و در مورد دیگر شهروندان ، دارای هر عقیده ای كه باشند ، با عنایت به قسمت اخیر اصل 23 قانون اساسی با عنوان شهروند عادی مقررات و تسهیلات موضوعه اعمال و در مورد عقاید ایشان روش اصلاح گرانه به كار گرفته شود . هیچ یك از مسئولان و كارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران مجاز نیست افرادی كه جاسوسی و یا محرومیت هایشان از حقوق اجتماعی و قانونی و تشخیص مراجع ذی صلاح اثبات و مورد حكم قرار نگرفته از حقوق اجتماعی و قانونی محروم نماید.»(19)
در سال 77 مجمع تشخیص مصلحت نظام « حمایت از مردم ایران از هر طایفه ، عشیره، زبان و مذهب به عنوان یك ملّت واحد » را به تصویب رسانده است .(20)
ایران معاهدات بین المللی، مانند میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بین المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ، مقاوله نامه شماره 111 سازمان بین المللی كار و كنوانسیون مبارزه با تبعیض در آموزش را امضاء كرده است كه همه آن ها تبعیض بر مبنای اعتقاد دینی را به صراحت محكوم می كنند.
از همه این ها گذشته اكثر مردم ایران به حكم سابقه تاریخی و فرهنگی خود، حسن نیت و مدارای خود را با اقلیتهای مذهبی عملأ به اثبات رسانده اند و بسیاری از آنان در مواقع خطر به بهاییان پناه داده اند وحتی علنأ از آنان حمایت كرده اند .(21)
علیرغم همه این ها، همچنان بهاییان از حقوق اساسی خود محرومند. یكی از علل آن را می توان عدم صراحت و عدم انسجام قوانین ایران در مورد بهاییان دانست. در كنار همه قوانین مذكوردرفوق ، اصل سیزدهم قانون اساسی می گوید : « ایرانیان زرتشتی ، كلیمی و مسیحی تنها اقلیت های دینی شناخته می شوند كه در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل می كنند .»
شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در سال 1991 اقداماتی را به تصویب رسانده است تا از پیشرفت و ترقی اقتصادی افراد بهایی جلوگیری شود .(22)
علّت دیگر آن است كه نظرات و فتاوای علما و اندیشمندان اسلامی هم بسیار متفاوت و متناقض است. بعضی برای كسانی كه پیرو اسلام یا یكی از ادیان یهودی و مسیحی و زرتشتی نباشند حتی حق حیات هم قائل نیستند؛ برخی دیگر برای آنان به بعضی از حقوق اولیه قائلند، و بعضی كاملأ به آزادی عقیده و مذهب و برخورداری اقلیت ها از حقوق كامل معتقدند.
برای اینكه آزادی عقیده و مذهب در ایران تحقق یابد لازم است اولأ تناقضات موجود در قوانین بر طرف شود تا حكومت بتواند نسبت به اقلیت ها رویه واحدی پیش گیرد؛ ثانیأ رهبران مذهبی با اتكاء به آیات شریفه قرآن كریم و با توجه به شرایط زمانی ، در مورد آزادی عقیده و مذهب و حمایت از اقلیت ها به اجماع برسند.
در این صورت است كه ایران عزّت و عظمت گذشته خود را باز خواهد یافت و نامش در تاریخ جهان ، نه به عنوان ناقض حقوق بشر ، بلكه به عنوان حامی و مدافع حقوق اقلیت ها و آزادی عقیده و مذهب ، دوباره با نهایت افتخار، به ثبت خواهد رسید.
منابع و مآخذ
1- سوره مباركه انفال ، آیه 22
2- گلن جانسون ، اعلامیه جهانی حقوق بشر و تاریخچه آن ، نشر نی ، تهران 1377.
3- Human Rights committee, General Comment22,Article18
4- حسین سلیمی ، فرهنگ گرایش جهانی شدن و حقوق بشر ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی صفحات 375-369.
5- سوره بقره ، آیه 257 .
6- سوره كهف ،آیه 29.
7- سوره یونس ،آیه 108 .
8- سوره غاشیه ،آیه 22-21.
9- سوره مائده ،آیه 99 .
10- سوره كافرون .
11- سوره نحل ،آیه 125.
12- وظیفه دشوار اجرای قانون اساسی ، ص 621.
13- همان ، ص 618.
14- همان ، ص 612.
15- همان ، ص 610 .
16- همان ، ص 639.
18- بیانیه گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد در زمینه آزادی مذهب و عقیده ، 20 مارس 2006.
19- وظیفه دشوار اجرای قانون اساسی ، ص 631.
20- همان ، ص 617.
21- افولتر ، فردریش .« كابوس نسل كشی عقیدتی : بهاییان ایران » . جنایات جنگی ، نسل كشی و جنایات علیه بشریت . ژانویه 2005.06.11 .
22- همان .