با تشکر از خانم فرح دوستدار برای ارسال این مقاله

شاخص های دموکراسی در متن رسالۀ مَدَنیّه
نگاهی نو به رسالۀ مَدَنیّه
فرح دوستدار
نگارش رسالۀ مَدَنیّه بوسیلۀ حضرت عبدالبهاء در سال ١٨٧٥ بنا به درخواست پدر گرامیشان ، حضرت بهاءالله صورت گرفت. (١) ایشان فرزند ارشد خود که در آن زمان جوانی ٣١ ساله بودند را مخاطب قرار داده و از او میخواهند چند ورقی در "سبب و علت عمار (آبادانی) دنیا و خرابی آن" بنویسند که متعصبین را یک درجه تنزل داده تا مستعد پذیرش نظام جدیدی گردند که باید آینده جهان را رقم زند. حضرت عبدالبهاء در این رساله در درجۀ اوّل رؤسای سیاسی و دینی را مخاطب قرار می دهند همان گونه که حضرت بهاءُالله نیز پیام خود را قبل از هر گروه دیگری خطاب به زمامداران و رؤسای دینی ابلاغ نموده بودند.

رساله مَدَنیّه گرچه به شیوه نثر دوران قاجارنگاشته شده و فهم آن برای نسل جوان کنونی ایران قدری مشکل بنظر می رسد ولی در مجموع اصول کلی زمامداری مدرن را برای رؤسای سیاسی و دینی و روشنفکران آن زمان در ایران تشریح میکند و در بخشهائی ازرساله از آن نیز فراتر رفته ، تمدن غرب را مورد نقد قرار داده و به بررسی کاستی های حکومت داری مدرن مغرب زمین می پردازد. رساله مدنیه اصولی را که از قرن هفده میلادی مورد بحث فلاسفه عصر جدید قرار گرفته و در انتها موجب تشکیل حکومت های کنونی غربی یعنی دموکراسی لیبرال گشت بصورتی که با فهم آن زمان ایرانیان موافق باشد مورد بحث قرار می دهد.

این پرسش که تا چه حد این رساله در زمان نگارش و انتشارش مورد توجه زمامداران سیاسی یا رهبران دینی و روشنفکران دوران خود قرار گرفته و یا اینکه آیا مطالب آن در سایر رساله های همزمان نیز آورده شده بود یا نه موضوع بحث این مقاله نیست. در اینجا تنها به بخش ها و نکاتی از رساله توجه می شود که شاخص های پیشرفت و شیوه مدرن حکومت داری عصر جدید را بیان می کند و از دیدگاه بهائی مورد تأئید قرار گرفته و بعبارت خود حضرت بهاءالله زمینه را برای پذیرا شدن نظام جدیدی در ایران آماده می سازد.

نکتۀ دیگری که در مطالعه این رساله باید در نظر داشت آنست که شاخص های دموکراسی و حکومتداری مدرن در متن این رساته مکنون است و نمیتوان آنها را در قالب واژه های متداول کنونی مانند دموکراسی یا انتخابات و رأی مردم و از این قبیل اصطلاحات جستجو نمود. زیرا بسیاری از لغاتی که امروزه متداولند در قرن نوزده میلادی هنگام نشر این رساله بشکل امروزی آن بکار برده نمی شدند.

از جمله این لغات واژه دموکراسی است که درمفهوم امروزی آن و با بار مثبت ابتدا در قرن بیستم متداول گردید. با وجود آنکه در علوم سیاسی که علمی جدید است دموکراسی آتن که در قرن پنجم قبل از میلاد به اوج خود رسید بعنوان اوّلین حکومت مردمسالار در جهان مورد تمجید قرار گرفته و نماد آزادی و برابری در جهان تلقی میشود ولی واژه دموکراسی تا اواخر قرن نوزده میلادی تحت تأثیر آثار افلاطون و ارسطوکه خود شاهد تنزل و انحطاط دموکراسی آتن بودند لغتی منفی و بعنوان حکومت عوام الناس و توده بی اطلاع از حکومت داری تلقی می شد.

در ادبیات انقلاب فرانسه واژه دموکراسی یافت نمی شود همچنین در قانون اساسی ایالات متحده امریکا که باید آن را اوّلین حکومت دموکراسی عصر جدید قلمداد کرد لغت دموکراسی را در تمام متن آن نمی توان یافت. از این رو نباید انتظار داشت که در آثار حضرت بهاءالله یا حضرت عبدالبهاء لفظ دموکراسی مورد استفاده قرار گرفته باشد بلکه باید اصولی را مورد توجه قرار داد که زمینۀ حکومت قانون مدار و دموکراتیک را فراهم نمودند.

نقطه آغاز تحوّلاتی که منجر به تأسیس حکومت های مردمسالار یا دموکراسی لیبرال در مغرب زمین گردید پیمانی بود که در اوایل قرن سیزده میلادی بین اعیان و پادشاه انگلستان تحت عنوان منشور کبیر یا مگنا کارتا ( Magna Carta ) بسته شد و بر طبق آن پادشاه موظف به پذیرفتن حقوق مشخصی برای مردان اعیان انگلستان و احترام به برخی رویه‌های قانونی گردید بر طبق این منشور مردان اشرافی با تشکیل مجلسی دارای حق شرکت در برخی از تصمیم گیری های سیاسی و اقتصادی شدند. این اقدام نتیجه اعتراض نجبا در برابر رویه اقتدارگرای سلاطین بود با این شعار که بدون نمایندگی وشراکت در تصمیم گیری ها مالیات نمیپردازیم. دومین نقطه عطف تحول دموکراسی تدوین و اعلان اصل تقسیم قوا یا محدود کردن قدرت پادشاه بوسیله جدا کردن قوه قانونگزاری (مقنّنه) و قوه اجرائی (مجریه) بود و همزمان با آن اصل "حکومت قانون بجای رآی مطلق پادشاه" در بین متفکرین رواج یافت. به اینوسیله زمینه لازم فراهم شد تا مردم بتوانند ادعای آزادی و برابری را مطرح کنند . این نظریه های جدید از نیمه قرن هفده میلادی مطرح شد و رفته رفته در قرن های هجده و نوزده میلادی به حکومت های غربی راه یافت.

در دهه شصت قرن نوزده میلادی همان سالهائی که حضرت بهاءالله پیام سلاطین را مینگاشتند ملکه ویکتوریا در بریتانیا اختیار قوه قانونگزاری که تا آنزمان زامدار نقش مهمی در آن داشت را به مجلس واگزار کرده ودر انگلستان حکم بردگی را لغو نمود. او برای این دو اقدام در لوحی که حضرت بهاءالله بنام او صادر نمودند مورد تمجید واقع شد. به این ترتیب در دوران حضرت بهاءالله تحولات بنیادینی در فن مملکت داری و نوع حکومت عادلانه رخ داده و به آرامی پیش میرفت. در آثار بهائی نیز میتوان اشاره های مختلفی به این تحولات را مشاهده نمود.

رسالۀ مَدَنیّه و شاخص های تمدن مدرن

خردگرائی و اصالت عقل - اولین شاخص تمدن مدرن خردگرائی و اصالت عقل است. برخلاف متفکرین قرون وسطی که منشاء هستی و علم و تمامی دانسته های بشری را در الهیات و متون دینی میجستند ، فلاسفه عصر جدید عقل و فکر انسان را مصدر کشف قوانین طبیعت وعلم قرار دادند. جمله معروف دکارت "من فکر میکنم پس هستم" یکی از نقطه های نمادین این تحول بود.

حضرت عبالبهاء رسالۀ مَدَنیّه را با اشاره به اهمیت عقل و هوش انسان بعنوان ودیعه ای الهی آغاز میکنند که باید آن را بکار گرفت و بوسیله آن کشف حقایق نمود:

"به ديدۀ بصيرت ملاحظه نمائيد که اين آثار و افکار و معارف و فنون و حکم و علوم و صنائع و بدائع مختلفهء متنوّعه کلّ از فيوضات عقل و دانش است . هر طايفه و قبيلهء که در اين بحر بی پايان بيشتر تعمّق نمودند از سائر قبائل و ملل پيشترند" (٢) (رسالۀ مَدَنیّه چاپ ١٩٨٤ در آلمان ، صفحه ٤)

برخی از متفکرین عصر روشنگری از قرن هجده میلادی ببعد عقل را تنها وسیله شناخت حقایق دانسته و نوشته های الهی را بکلی بی اعتبار قلمداد کردند. نظریه مطلق گرایان طرفدار مکتب اصالت عقل که گمان می کردند علم جایگزین دین خواهد شد با شکست روبرو شده و بزودی مورد انتقاد ادبا و شعرا و هنرپرورانی قرار گرفت که بدون معنویات و ارزش های غیر مادی و هدف های والای اخلاقی زندگی را تهی و پوچ می دیدند.

حضرت عبدالبهاء در ابتدای رسالۀ مَدَنیّه هوش و دانش انسان را ودیعه ای الهی قلمداد می کنند. موضع ایشان در زمینه اصالت عقل موضعی معتدل و هدفمند است. انسان باید این ودیعه الهی یعنی عقل و هوش خود را در راه سعادت بشر بکار گیرد.

رفاه اجتماعی – ثمره و نتیجه بهره برداری از تفکر و هوش انسان و کشف حقایق علمی باید ایجاد زندگی بهتر و آسایش برای همنوعان باشد. مسئله رفاه همگانی از قرن هفده میلادی مورد توجه متفکرین سیاسی قرار داشت. مؤسسین فلسفه لیبرالیسم بر این عقیده بودند که هر فردی باید حق و امکان تلاش برای امرار معاش و بهبودی وضع زندگی خود را داشته باشد و حکومت نباید سدی در این راه ایجاد کند. بنا بنظریه متفکرین فلسفه لیبرال در جامعه ای که هرفردی برای خودش تلاش کند در مجموع رفاه همگانی افزایش می یابد.

پیشرفت های علمی از سوئی وهمزمان با آن آزادی بیشتر در فعالیت های اقتصادی منجر به انقلاب صنعتی در اروپا گردید. سوء استفاده سرمایه داران از نیروی کارگر، ساعت های طولانی کار و محیط غیر بهداشتی کارخانجات و کاستی های مسکن کارگران در اروپا موجب رونق بخشیدن به فلسفه سوسیالیسم که هدفش احقاق حقوق طبقه زحمتکش جامعه بود گردید. سوسیالیست ها معتقد بودند نه تنها افراد بلکه دولت و حکومت نیز مسئول پیشبرد رفاه همگانی و بهبود وضعیت زندگی افراد فرودست است.

مسئلۀ رفاه در آثار بهائی تحت عنوان "خدمت بعالم بشری" نقش محوری می یابد. حضرت عبدالبهاء نیز در صفحه های آغازین رسالۀ مَدَنیّه به این مطلب اشاره میکنند:

"...شرافت و مفخرت انسان در آنست که بين ملأ امکان منشأ خيری گردد . در عالم وجود آيا نعمتی اعظم از آن متصوّر است که انسان چون در خود نگرد مشاهده کند که بتوفيقات الهيّه سبب آسايش و راحت و سعادت و منفعت هيئت بشريّه است..." (صفحۀ ٤)

در صفحات بعدی رساله حضرت عبدالبهاء به لزوم تقسیم ثروت که بعد ها در آثار بهائی تحت عنوان تعدیل معیشت عنوان شده اشاره میکنند. از سوئی تلاشهای اقتصادی و کسب ثروت بوسیله افراد را که در فلسفه اقتصاد لیبرال و بازارهای آزاد به آن تکیه میشود مورد ستایش قرار میدهند ولی این غنا باید نفعش بعموم مردم برسد و تفاوت فاحش اقتصادی یعنی غنای بی حدّ و اندازه گروه کوچکی از سرمایه داران در برابر فقر عمومی که نکته اصلی انتقاد مارکسیسم از نظام سرمایه داری بود را مذموم میدانند. رسالۀ مَدَنیّه دردر دوران آغازین رقابت دو ایدئولوژی اقتصاد آزاد و سوسیالیسم و سالها قبل از تشکیل حکومت های کمونیستی برشته تحریر در آمده بود.

پس از یک قرن مبارزه دو ایدئولوژی فوق و ریختن خون هزارها انسان بیگناه کاستی های هردو سیستم اقتصادی آشکار گشته بنحوی که امروزه در صد کمی از مردم جهان دارای ثروت های هنگفت بوده و اکثریت مردم روز بروز فقیرتر می گردند. حضرت عبدالبهاء می فرمایند:

"... علی الخصوص اگر شخصی عاقل و مدبّر تشبّث بوسائلی نمايد که جمهور اهالی بثروت و غنای کلّی برساند همتی اعظم از اين نه و عِندَ اللّه اَکبَر مَثوبات بوده و هست چه که اين بلند همّت سبب آسايش و راحت و سدّ احتياجات جمع غفيری از عباد حق گردد . ثروت و غنا بسيار ممدوح اگر هيئت جمعيّت ملّت غنی باشد ولکن اگر اشخاص معدوده غنای فاحش داشته و سائرين محتاج و مفتقر و از آن غنا اثر و ثمری حاصل نشود اين غنا از برای آن غنی خسران مبين است..." (صفحه ٣١)

پیشرفت، تحوّل و تجدّد – در تفکرعهد عتیق نظام جهان ثابت، غیر قابل تغیر و ایستا بود. ارسطو بتفصیل بشرح نظام کیهان و طبقات مختلف آسمان و سپس نظام ثابت جامعه میپردازد. در قرون وسطی علمای مسیحی فرضیه های ارسطو را پذیرفته و بر این باور بودند که خداوند خلقت را بکمال و تمام خلق نموده و باید جهان تا ابد بهمین متوال پیش رود. تحول و کمال در درون نظام و در تحت قوانین آن می بایست صورت گیرد. بطور مثال تکامل یک برده در آن بود که برده بهتر و کاملی شود ولی هرگز نمیتوانست از بردگی خارج و انسان آزادی شود.

تحولات علمی و کشفیات عصر جدید برفرضیاتی که ساخته فکر فلاسفه وعلمای مسیحی بود خاتمه داده و واضح ساخت که نظام عالم و موقعیت اجتماعی انسانها میتواند تحول یافته و دائما بسوی کمال و زندگی بهتر پیش رود. از قرن هفده میلادی با شدت گرفتن تحولات فکری و علمی مکاتیب مختلف فلسفی هریک بنحوی نظریه پیشرفت و تحول را مطرح نمودند. برخی آنرا بصورت صعودی و دائمی تلقی کرده و برخی آنرا دورانی میدانستند به این معنی که فرهنگ ها پیشرفت کرده و روزی سقوط یا افول می کنند.

حضرت عبدالبهاء در اوائل رسالۀ مَدَنیّه به وضعیت اسف بار جامعه آن زمان درایران اشاره کرده و سعی می کنند ایرانیان را از خواب چند صد ساله بیدار نمایند. در صفحات متعددی شکوه گذشته ایران و فرهنگ والای آنرا یاد میکنند و اینکه ایرانیان در هوش و ذکاوت کمتر از سایر ملل نیستند. پس باید این مرحله تدنی را با همت و غیرت بیشتری پشت سر گذاشت:

"تا بکی به پَرِ نَفس و هَویٰ پرواز نمائيم و تابکی در اَسفَلِ جهل به نکبتِ کُبری چون اُمَمِ متوحّشه بسر بريم؟ پروردگار چشم عنايت فرموده که در آفاق بنگريم و آنچه وسيلۀ تمدّن و انسانيّت است به آن تشبّث نمائيم و گوش احسان شده تا کلمات حِکميّۀ عقلا و دانايان را استماع نموده و پند گرفته کمر همّت به اجرای مقتضيات آن بربنديم حواس و قوای باطنيّه عطا گشته که در امور خيريّۀ جمعيّت بشريّت صرف نمائيم و به عقل دوربين بين اجناس و انواع موجودات ممتاز شده دائماً مستمرّاً در امور کلّيّه و جزئيّه و مهمّه و عاديه مشغول گرديم تا جميع در حصن حصين دانائی محفوظ و مصون باشيم و در کل احيان بجهت سعادت بشريّه اساس جديدی تأسيس و صُنعِ بديعی ايجاد و ترويج نمائيم..."

بزرگ ترین سدّ و مانع تحول و پیشرفت در ایران بنا به شواهد موجود از زمان قاجار تا عصر حاضر علمای دینی بوده اند. علاوه بر علما قشر وسیعی از سیاسیون و افراد به اصطلاح روشنفکر آن دوران نیز نسبت به تمدن غرب و گرویدن به آن هراس داشتند. از این رو جای تعجّب نیست که حضرت عبدالبهاء صفحاتی از رساله را به جواب نظرات سنّت گرایان اختصاص داده و این سؤال را مطرح می کنند که: "حال چشم اعتساف را بسته بنظر عدل و انصاف بايد ملاحظه نمود که کدام يک از اين اساس محکم متين و بنيان حصينِ رَزين مُبايِنِ مقتضياتِ حسنۀ حاليّه و منافی لوازم خيريّۀ سياسيّۀ ايران و مخالفِ صَوالِحِ مُستحسنه و منافع عموميّۀ جمهور است " (صفحه ١٨)

مشروطه خواهی یا پارلامنتاریسم

رسالۀ مَدَنیّه در دورانی انتشار می یابد که ناصرالدین شاه از سفر فرنگ بازگشته و قصد تحول اوضاع اجتماعی و سیاسی مملکت را داشت. از جمله این تحولات تشکیل مجلس بود. واضح است که چنین تحولی هم برای مسئولان درون دستگاه حکومتی و هم از دید علما بدعتی ناشناخته بود. از این رو برخی با آن مخالفت می ورزیدند. حضرت عبدالبهاء بنحوی که به شاه توهینی نباشد اشاره می کنند که دوران اقتدار مطلق پادشاهی بسر رسیده و حال باید مردم در زمینۀ سیاست و اصلاحات فعّال شوند:

"و فی الحقيقه آنچه بر نفس حضرت سلطان بود آنرا جاری و ساری فرمود حال انجام امور و مصالح عباد در کف کفايت نفوس مجتمعه در مجا لس افتاد و اگر آن نفوس بطراز عصمت و عفّت مزيّن شوند يعنی اَذيالِ مقدّسه را به اشيای نالايقه نيالايند البته تأييدات الهيّه آن نفوس را مبدأ خيرات عالم گرداند و آنچه مصلحت ناس است از لسان و قلم آن نفوس جاری فرمايد و جميع بلدان مملکت عليّۀ ايران از انوار عدليّۀ آن نفوس ثابتۀ راسخه منوّر گردد." (صفحه ٢١)

به این ترتیب حدود سی سال قبل از انقلاب مشروطه حضرت عبدالبهاء به مدح و ستایش اصولی می پردازند که مدّ نظر مشروطه خواهان گردید. واژۀ مشروطه در آن زمان به نوع حکومتی اطلاق می شد که در آن وضع قوانین به عهدۀ مجلس یا مجلسین (شورا و سنا) باشد و دولت مجری آن قوانین محسوب شود.

تقسیم قوا

از نظر تاریخی در ابتدای تأسیس پارلمان ها شخص زمامدار یعنی پادشاه یا امپراطور خود در رأس مجلس قرار داشته و در تصمیم گیری ها و وضع قوانین اعمال قدرت می نمود. در نیمۀ دوّم قرن هفده میلادی متفکّر انگلیسی جان لاک نظریۀ تجزیۀ قوا را مطرح نمود به این معنی که باید نیروی اجرائی از قانونگزاری مجزّا باشد تا بتوان از تمرکز قدرت جلوگیری نمود. چند دهه بعد از او متفکر فرانسوی مونتسکیو نظریه جدا ساختن و مستقل ساختن عنصر سوم حکومتداری یعنی نیروی قضائی یا دادگستری را نیز به آن اضافه نمود. در طول چند قرن متفکرین و حقوقدانان ابتدا نظریه تفکیک دو قوای جان لاک را پرورانده و به آرامی بپیش بردند و در انتها با تأسیس دموکراسی های کنونی قوّۀ قضائیه نیز مستقل گردید.

در رسالۀ مَدَنیّه حضرت عبدالبهاء برای جامعۀ سنتی ایران که در اوّل راه پیشرفت سیاسی خود بود جدا ساختن دو قوای قانونگزاری و اجرائی را عنوان کرده واین تفکیک را لازمه حکومت می دانند:

"... عالم سياسی را دو قوّۀ اَعظمِ اَقوَم لازم قوّۀ تشريعيّه و قوّۀ تنفيذيّه. مرکز قوّۀ تنفيذيّه حکومت است
و مرجع قوّۀ تشريعيّه دانايان هوشمند. حال اگر اين رکن رکين و اساس متين جامع و کامل نباشد چگونه فلاح و نجاح از برای هيئتِ ملّت تصوّر گردد؟" (صفحه ٤٤)

تعلیم و تربیت - فضائل اخلاقی در زمامداری

بی تردید در جامعۀ سنّتی ایران در عصر قاجار هم مردم و هم مسئولان در درون حکومت آمادگی تحوّلات مدرن سیاسی را نداشتند. برخلاف اکثر علمای دینی که افکار جدید را مناسب حال ایرانیان نمی دانستند و با آنها خو نیافته و غریبه ماندند از دیدگاه حضرت عبدالبهاء لزوم و فواید این تحوّلات را هر شخص صاحب هوش و منطق می بایست درک نماید. ولی این عدم فهم دلیل ردِّ افکار جدید نبود بلکه می بایست با تعلیم و تربیت مردم را جهت پیشبرد این اهداف آماده ساخت. پس از شرحی در مورد لزوم دانائی و کفایت اعضای مجلس نتیجه گیری ایشان چنین است:

"ولکن چون اين اَوان چنين نفوس کاملۀ جامعه نادرُ الوجود است و حکومت و هيئت ملّت به انتظام حال در غايت درجۀ احتياج لذا تأسيس هيئت علميّه لازم که اعضای اين مجلس هر چند نفس در فنی از فنون مذکوره ماهر باشند و به اقدام و جهد بليغ در جميع احتياجات حاليّه و استقباليّه تفکّر نموده امور را در نقطۀ اعتدال و مرکز مستقيمی مرکوز نمايند". (صفحه ٤٤)

از سوی دیگر حضرت عبدالبهاء به عدم آگاهی و دانائی عموم مردم نسبت به حقوق خود اشاره می کنند که مانع بزرگی بر سر راه تحولات و تجدد خواهی محسوب می شود. در صفحۀ ٢٤ رساله شرح می دهند که افراد را باید با سواد و مطلع تربیت نمود تا بتوانند دادخواهی کرده و احقاق حقوق خود نمایند. ولی حال چون اوّل کار است مردم هنوزآگاهی نداشته و لذّت احقاق حقّ خود را نچشیده اند. سال ها قبل از تشکیل مدارس جدید در ایران حضرت عبدالبهاء لزوم تعلیم و تربیت عمومی را تأکید می کنند:

"همچنين لازم است که در جميع بلاد ايران حتّی قُریٰ و قصبات صغيره مکتب های متعدّده گشوده و اهالی از هر جهة تشويق و تحريص بر تعليم قرائت و کتابت اطفال شوند حتّی عندَ اللّزوم اجبار گردند. تا عروق و اعصاب ملّت به حرکت نيايد کلّ تشبّثات بيفائده است چه که ملّت بمثابۀ جسم، و غيرت و همّت مانند جانند؛ جسم بيجان حرکت نکند. قوّۀ عظیمی در طينتِ اهالی ايران در منتهی درجه موجود؛ محّرکش توسيع دائرۀ مَعارفست." (صفحۀ ١٣٢)

لزوم انتخابات

انتخابات عمومی و آزاد بعنوان یکی از شاخص های دموکراسی پدیده قرن بیستم میلادیست. در آغاز پارلمان ها در قرن ١٣ میلادی و تا قرنها بعد از آن مجلس اختصاص داشت به مردان طبقۀ اشراف مملکت. سایر افراد یعنی زنان ، بردگان و مردان طبقۀ متوسط و پائین جامعه نقشی در روند سیاسی و حکومت نداشتند. انتخابات بصورت قدری عمومی تر ابتدا در قانون اساسی ایالات متّحده آمریکا در سال ١٧٨٧ تدوین گردید. در این زمان نیز زنان و بردگان از حق رأی محروم بودند. با لغو قانون بردگی در اواخر قرن نوزده میلادی و فعّالیّت های زنان برای اخذ حقّ رأی عاقبت از سال ١٩١٨ در آمریکا و در سال های بعد در کشورهای اروپای غربی به زنان نیز حقّ رأی داده شد و انتخابات عمومی شده و دوران نمایندگی مجلس نیز به چهار یا پنج سال محدود گردید.

در زمان نگارش رسالۀ مَدَنیّه ناصرالدین شاه اعضای مجلس تازه تأسیس شده را خود شخصا انتخاب نموده بود. حضرت عبدالبهاء می نویسند که بهتر است انتخاب اعضای مجلس بوسیله تمامی مردم باشد:

"و به نظر اين عبد چنان می‌آيد که اگر انتخاب اعضای موقّته درمجالس ممالک محروسه منوط به رضايت و انتخاب جمهور باشد اَحسَن است چه که اعضای منتخبه از اين جهت قدری در امور عدل و داد را مراعات می نمايند که مبادا صيت و شهرتشان مذموم گردد و از درجۀ حُسنِ توجّه اهالی ساقط شوند." (صفحۀ ٣١)

نتیجه گیری:

علاوه بر نکات مهم در هنر مملکت داری حضرت عبدالبهاء در این رساله به مسائل مهم دیگری نیز اشاره می کنند از جمله لزوم تحوّل در فهم و برداشت های دینی. در این زمینه به جنبش رفرماسیون در مسیحیّت در اروپا اشاره می کنند که راه پیشرفت را در بین ممالک مسیحی هموار ساخت. در عین حال تأکید می کنند که برخلاف گذشته پیشبرد دین و اخلاقیات باید بدون شمشیر و خونریزی و بدون خشونت باشد. دین و تحوّلات دینی را باید با اشاعۀ اخلاق و آموزه های اخلاقی به پیش برد.

تجدّد خواهی در رسالۀ حضرت عبدالبهاء مسئله ای خوشبینانه و یا کورکورانه نیست. در صفحات آخر این رساله تمدّن غرب و کاستی های آن مورد موشکافی قرار می گیرد. مادّی گرائی مُفرط ، بی توجّهی به مسائل اخلاقی، تمرکز بر صنعت اسلحه سازی از جمله پدیده های تمدّن غرب است که قابل اقتباس نبوده و در خور مَذمّت است. نتیجه گیری ایشان آنست که: سیاست بدون اخلاق منجر به جنگ می گردد.

در جواب کسانی که ادّعا می کردند ایرانیان نباید از غرب پیروی کنند بلکه باید روش تجدّدخواهی خود را بیابند حضرت عبدالبهاء می نویسند که بی تردید چنانچه عالمان و عُظمایِ قوم جمع شده و در این مسائل چاره جوئی کنند البتّه مفید خواهد بود ولی در ادامه می نویسند:

"... ولکن در اکثر امور مجبور بر اقتباسند. چه که قرون های عديده کرورها از نفوس عمر خود را صرف نموده و تجربه کرده تا آن که آن امور اصلاحيّه به حَيِّزِ وجود آمده. حال اگر چشم از آن پوشيده شود تا آن که در خود مملکت بنحو ديگر اسباب فراهم آيد که ترقّیِ مَأمول حاصل گردد اوّلاً آن که اَعصارِ کثيره بگذرد و مطلوب ميسّر نشود." (صفحۀ ١٣٣)

سپس اضافه می کنند که در پس بسیاری از افکار مخالفت تجدّدخواهی اغراض و منافع شخصی نهفته است و ایرانیان را تشویق می کنند که قلب را که وَدیعۀ اِلهی است از آلایش خودپرستی پاک نموده "تا عزّت مقدّسه و عظمت سرمديّۀ اين ملّتِ باهره چون صبح صادق از مَشرقِ اقبال طالع و لائح گردد" (صفحه ١٣٧)
حضرت عبدالبهاء رسالۀ مَدَنیّه را با امید و آرزوئی خیر خواهانه برای ایران و ایرانیان به خاتمه می رسانند: "ای خوشا حال نفسی که خيرِ ذاتی خود را فراموش نموده چون خاصّان درگاهِ حقّ گویِ همّت را در ميدان منفعت جمهور افکنده تا به عنايتِ الهيّه و تأييداتِ صَمَدانيّه مُؤيّد بر آن گردد که اين ملّت عظيمه را به اوج عزّتِ قديمه رساند و اين اقليم پژمرده را به حياتِ طيّبه تازه و زنده نمايد و چون بهار روحانی اَشجارِ نفوسِ انسانی را به حليۀ اوراق و اَزهار و اَثمارِ سعادتِ مقدّسه سَرسبز و خرّم نمايد." (صفحه ١٣٧)

یادداشت ها
(١) مقایسه شود با نشر جدید رساله تحت عنوان "رسالۀ مَدَنیّه و رسالۀ سیاسیّه. اثر خامۀ حضرت عبدالبهاء" ، ناشر: مؤسّسۀ عصر جدید – آلمان ، ١٣٨٤ شمسی ، ٢٠٠٥ میلادی، صفحۀ ٦.
(٢) برای منابع این مقاله از نسخۀ زیر که در کتابخانۀ اینترنتی مراجع و آثار بهائی نیز موجود است استفاده شده: رسالۀ مَدَنيّه، صادره از قلم مبارک حضرت عبدالبهاء، چاپ چهارم، لجنۀ نشر آثار امری به لسان فارسی و عربی، لانگنهاين - آلمان، ١٤١ بديع - ١٩٨٤ ميلادی.